Nanənin faydaları

619

Nanə çoxillik bitki olub adı yunan və roma əfsanələrindən götürülüb. Onun adı latınca"Mentha" adından götürülmüşdür. Nanənin elmə 42 növü və hibridi məlumdur. Onun ən çox aşağıdakı növləri ilə rastlaşırıq:
* Acı nanə - iki yabanı nanə növünün hibridləşməsindən alınıb. Bal vermək qabiliyyətinə malikdir. Bu səbəbdən də müasir arıçılar tərəfindən yaxşı qiymətləndirilir.
* Uzunyarpaq nanə - Avropa, Asiya və Afrika qitələrində bitir. Nanənin bu növü öz dadına görə bütün dünya mətbəxində istifadə olunur.
* Su nanəsi - nəmlikdə və su kənarlarında yetişir. Bu nanənin vətəni Avropadır, amma Asiya və Afrika ölkələrində də ola çox rast gəlinir.
* Ətirli nanə - bütün Aralıq dənizi bölgələrində, Malaziyada, Avropada bitir. Ondan kulinariyada və tibbdə geniş istifadə olunur.
* Düzənlik nanəsi - Avropada,Asiyada, Qafqazda, Hindistanda və Nepalda daha çox bitir.
* Alma nanəsi - Malaziya ölkələrindən Misirə, Qafaqazın ətəklərinə və Cənubi Avropaya qədər yayılıb. Nananin bu növündən ən çox qida sənayesində istifadə edilir.
* Yapon nanəsi - nanənin nadir taplan növü sayılır və Yapon adalarında bitir.
* Bataqlıq nanəsi - Şimali Afrika, Şərqi Asiya, Avropa və Qafqaz dağlarında bitir.
Nanə sürünən və mil kökə sahib olduğuna görə o asanlıqla artıb çoxala bilir. Nanəyə qulluq edildikdə o 50 sm hündürlüyə qədər qalxır. Nanəni fenotip əlamətlərinə görə qara və ağ növlərə ayırırlar. Birinci növə aid olan nanənin yarpaqları məxmər kimi yumşaq, qırmızı-bənövşəyi olur. Ağ nanənin rəngi isə yaşıl olur. Çiçəklənmə dövründə ağ nanə növünə aid olanlar daha tez çiçəkləyir. Onun tərkibində olan efir yağlarının ətri daha tünd olur. Amma, ağ nanələrin məhsuldarlığı qara nanələrin məhsuldarlığından az olur.
Tarixdə nanənin insan həyatına daxil olması
Nanədən tarix boyu insanlar itifadə edib. XIV əsrdə nanədən dişlərin ağardılması, müalicə və şirniyyatların bişirilməsi məqsədilə istifadə edilib. Nanənin müalicəvi xüsusiyyətləri barədə qədim loğmanların tibbi ktablarında da rast gəlinir.
Yetişdirilməsi
Nanə vegetativ yolla çoxaldılır. Onu kökündən, yarpağından və toxumlarından artırmaq mümkündür.Onun yetişməsi üçün vacib olan əsas şərt torpağın nəm olmasıdır. Nanəni don vurduqda o məhv olur, amma, onun kökü torpaqda qalaraq havalar isinən kimi inkişaf etməyə başlayır. Tez-tez yağan yağışlar və ardınca günəşin çixması nanəyə göbələk xəstəliklərinin düşməsinə səbəb olur. Bu da onun yarpaqlarının tərkibində olan efir yağlarının miqdarına mənfi təsir edir.
Kiçik həyətlərdə nanəni əkdikdə onun müəyyən edilmiş yerdə və yerin ətrafdan tədric olunması şərti ilə əkmək lazımdır. Buna səbəb isə nanə köklərinin sürünərək kiçik həyətyanı sahəyə yayılmasıdır.
Nanəni çiçək açmamış toplamaq lazımdır. Bu zaman onun yarpaqlarının tərkibində olan efir yağlarının miqdarı daha çox olur. Yarpaqları qurudarkən isti havada gün düşməyən yerdə qurutmaq, axşamlar isə yığmaq lazımdır. Çünki, nanə nəmi özünə çəkə bimək qabiliyyətinə malikdir.
Qurumuş nanəni parça torbanın içərisində quru yerdə saxlamaq lazımdır. Nanə yarpaqlarını uzun müddət dondurucuda da saxlamaq mümkündür. Bu zaman isə o dondurucuda qida saxlamaq üçün olan paketlərə yığılıb saxlanılmalıdır.
Nanədən yağ, ekstrat, dəmləmə, covhər, qida əlavəsi, dərman vasitəsi kimi istifadə eləmək mümkündür. 100 qram nanənin tərkibində olanlar:
- Su - 78,65 qr
- Zülallar - 3,75 qr
- Yağlar - 0,94 qr
- Karbohidrat - 14,89 qr
- Qida lifləri - 8 qr
- Kalori - 45 kakal.
Nanənin tərkibində kalsum, kalium, fosfor, maqnium, natrium, dəmir, C, B2, PP, A, B9, B6, B1 vitaminləri var. Dərman vasitəsi kimi nanənin ən çox yarpaqlarından istifadə edilir. Onun təzə yarpaqlarının tərkibində olan efir yağlarının miqdarı qurudulmuş yarpaqlarında olan yağlardan qat-qat çoxdur. Nanə yarpaqlarından çay, dəmləmə və s. içkilər hazırlanır. Nanə yarpağı və çiçəyinin tərkibində olan efir yağlarının miqdarı onun növündən, yığılmasından və qurudlmasından asılı olaraq dəyişir. Nanə təbii dadlandırıcıdır. Ondan bir çox içkilərin, likörlərin, konditer məhsullarının hazırlanmasında istifadə edilir. Nanə cövhəri və nanə yarpaqları həzm sisteminin işini yaxşılaşdırır, spazmaları aradan qaldıdır və ödqovucu xüsusiyyətə malikdir. Nanə yağından inhalyasiya məqsədilə istifadə etmək olur. Acı nanənin tərkibi uçucu yağlarla(mentol, limonen, deleten, menton və s.), triterlenov birəşmələr( müxtəlif turşular), mineral duzlar, tanin və enzim maddələrlə zəngindir. Bu maddələrin bəziləri nanənin çiçəyində, bəziləri yarpağında, bəziləri isə gövdəsində olur. Yuxarıda sadalanan maddələrdən ən azı onun gövdəsində toplanır.
Tibbdə nanədən aşağıdakı dərman vasitələrinin hazırlanmasında istifadə edilir.
* Acı nanə yarpağı - paket şəklində yanlız nanə yarpaqlarından ibarət olur.
* Nanə cövhəri - həzm sisteminin, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində, spazmlarda, öd kisəsinin xəstəlikləri zamanı istifadə edilir.
* Nanə yağı - dezinfeksiyaedici və dadlandırıcı kimi istifadə edilir.
* Boromentol mazı -antiseptik və spazmolitik mazdır, respirator virus xəstəliklərində və dəri qıcıqlanmaları zamanı istifadə edilir.
* Menovazin - tərkibində mentol, etil spirti, novokain və anestezin var. Dermatozlar, mialgiyalar və nevralgiyalarda geniş istifadə edilir.
* Validol - mentolun mentol efirli izovalerian turşusunda qarışımından hazırlanır. Stenokardiyada, isterik və nevrastenik xəstəliklərdə, vestibulyar pozğunluqlar zamanı tətbiq edilir.
* Pektusin - tərkibində mentol, evkalipt yağı , şəkər və talk var.Yuxarı tənəfüs yollarının iltihabi proesləri zamanı dilin altına qoyulur.